HALIFËT BESIMDREJTË

Dr. Nerkez Smailagiq


Përktheu: Nexhat Ibrahimi
E b u   B e k r i
radija’ll-llahu anhu

Ebu Bekri [1] (ar. Abd ‘ull-llah Ebu Bekr) – halifi i parë, u lind, sipas të gjitha gjasave, pak pas vitit 570, sepse pohohet se ka pasur tre vjet më pak nga Muhammedi a. s.. Babai i tij Ebu Kuhafa (Uthmani) ibn Amir dhe nëna Umm‘ul-Hajr (Selma) bint Sahr i takonin familjes mekase Tejm nga fisi Kurejsh. Nofkat Abdullah dhe Atik (“rob i çliruar) i janë përshkruar në bazën e njëjtë sikur edhe Ebu Bekr, por lidhjet reciproke përkatëse të atyre emrave, sikur edhe domethënia e tyre zanafillore, nuk janë të njohura. Muhammedi a. s.   emrin Atik e nxorri në “të çliruar nga skëterra”. Më vonë e kanë quajtur es-Siddik, “ I sinqerti”, “I respektuari” apo edhe “Ai që mban deri te e vërteta”, kurse ka të bëjë me atë se menjëherë ka besuar në ngjitjen natën në qiell të Muhammedit alejhi’s-selam (Isra dhe Mi’raxh).
Gjatë jetës, Ebu Bekri ka pasur katër gra: 1) Kutejl bint Abdeluza, nga familja mekase Amir, kurse me te e kishte Abdullahun dhe Esmen;   2) Um Ruman bint Amir, nga fisi Kinana, kurse me te e kishte Abdurrahmanin dhe Aishen; 3) Esma bint Umejs, nga fisi Hatham, kurse me te e kishte Muhammedin; 4) Habibe bint Harixh nga familja medinase el-Harith ibn el-Hazrexh, nga e cila e   kishte, pas vdekjes së tij, Ummu Kulthumin.
Pak dihet për Ebu Bekrin para kalimit të tij në Islam. Ka qenë tregtar (tagjir) të cilit iu nda huaja prej 40.000 dirhemëve, që tregon se punët i ka pasur përpjesëtimisht jo të mëdha. Nuk njoftohet se ka udhëtuar në Siri ose tjetërkund, por ka qenë ekspert në breznitë (gjenealogjitë) e fiseve arabe.
Bënë pjesë ndër ithtarët më të hershëm të Muhammedit a. s., edhe pse nuk është vërtetuar se mu ai ka qenë ithtari i parë mashkull (sikur që shumë burime pohojnë). Së shpejti ka zënë vend të dalluar në bashkësinë islame posa të themeluar.
Ka qenë me karakter të butë. Qante gjatë lexim-këndimit të Kur’anit, kurse vajza e tij rrëfente se ka qajtur edhe kur ka mësuar se do të mund të përcillte Muhammedin në internim (hixhret). Ka qenë me karakter të çiltër, që e don të drejtën, kurse shumë herë e ka përmbajtur Muhammedin a. s. nga vendimi i nxituar, duke i dhënë këshillë të arsyeshme. Në ekspozimin e Islamit nga Pejgamberi veçon ka përjetuar anën morale, kurse këtë edhe në vepër e ka dëshmuar, duke i dhënë liri një numri të madh të robërve dhe veprave tjera të ngjashme. Nuk ka pasur sakrificë që në sytë e tij dukej tepër e madhe, kur në pyetje ka qenë feja e re. Në rreziqet më të mëdha ka mbetur pranë mikut dhe mësuesit të vet, kurse ka qenë ndër pak ata që as në periudhën më të vështirë nuk ikën në Abesini (Etiopi). Vetëm njëherë, në kohën kur Hashimitët ishin të përjashtuar nga bashkësia mekase, thonë se e ka lëshuar guximi. Së këndejmi e ka lëshuar Meken, por së shpejti është kthyer nën mbrojtjen e një fisniku mekas me ndikim dhe më tej mbeti në Meke, edhe pse ky mbrojtës më vonë e ka lënë në zgripc.
Rruga e tij jetësore e arriti kulminacionin kur Muhammedi e zgjodhi që ta përcjell në internim nga Mekeja, kurse miqësia e tij sakrifikuese është shpërblyer me atë që emri i është shkruar për amshim në Kur’an (IX, 40), në të cilën përmendet si “i dyti prej dyve”. Edhe familja iu shpërngul në Medine, pos të birit Abdurrahmanit, i cili atëherë ende ishte i pafe, dhe se te Beteja e Bedrit luftoi kundër besimtarëve, por më në fund, edhe ai është kthyer në islam dhe ka udhëtuar në Medine. Në midisin e ri Ebu Bekri organizoi amvisni modeste në paralagjen es-Sunh. Lidhja ndërmjet dy njerëzve edhe më është forcuar kur Muhammedi, shkurt pasi që u shmang në Medine, e martoi vajzën e tij Aishen. Ebu Bekri thuajse gjithherë ishte në shoqëri të Pejgamberit; dhe se e ka përkrahur në të gjitha fushatat e tij. Nga ana tjetër, shumë rrallë ka qenë udhëheqës i ndonjë ekspedite ushtarake; në Tebuk, për shembull, i qe besuar bartja e bajrakut. Por Pejgamberi në vitin 63l e dërgon në Meke në krye të haxhinjve, kurse është shumë e besueshme se mu ai, e jo Aliu (si dëfton Tradita), me atë rast ua   ka lexuar të pafeve vendimin mbi ndarjen. Kur Muhammedi u sëmurë, Ebu Bekri është dashur në vend të tij të udhëheq namazin (salat) në xhami. Ky nderim i ka mundësuar Omerit dhe miqëve të tij që pas vdekjes së Muhammedit, më 08. 06. 632, të propozojnë Ebu Bekrin për kryeparë të bashkësisë, dhe me këtë të pengojnë çarjen.
Ebu Bekri assesi nuk ka prezentuar ide as parime të reja. Në këtë mënyrë ka arritur që, përkundër jotolerancës, t’i mbaj tok njerëzit e talentuar që ishin tubuar rreth Muhammedit a. s.. Për arsye të asaj që nuk synoi drejt origjinalitetit, kurse duke iu falënderuar modestisë dhe këmbëngulësisë, është bërë përfaqësuesi më i mirë i Muhammedit, që i mundësoi ta udhëheq këtë bashkësi të re fetare nëpër periudhën më të rëndë e më të rrezikshme, dhe që pas vdekjes së vet ta lë ate mjaft të fuqishme që të mund ta bartë sundimin e Omerit të fuqishëm e të talentuar. Dëgjueshmërinë e tij kundrejt urdhërave të Muhammedit a. s. e ka treguar menjëherë pas vdekjes së tij.
Gjatë dy vjetëve, sa zgjati halifati i tij, veçanërisht iu kushtua ta zhduk dukurinë e renegatjes (ridda). Ka qenë kjo lëvizje, njëkohësisht fetare dhe politike, sepse Medineja qe bërë qendër e strukturës shoqërore dhe politike, në të cilën feja ishte bërthamë. Ekzistonin gjashtë qendra kryesore të rezistencës. Në katër prej tyre lideri kishte karakter fetar dhe shpesh është quajtur pejgamber i rrejshëm: el-Eswed el-Ansi në Jemen, Musejlima në fisin Hanife në Jemen, Tulajha në fisin Asad dhe Gatafan, dhe fallxhorja Sexhah në fisin Temim. Forma e renegatjes ka qenë e ndryshme në çdo qendër, sipas rrethaneve lokale, kurse nënkuptonte refuzimin e dërgimit të tatimit në Medine dhe nënshtrimin nëpunësve që i ka dërguar pushteti qendror. Ndonëse Ebu Bekri ka dërguar shumicën e ushtrisë islame nën komandën e Usame ibn Zejdit të ri, duke ndjekur udhëzimet e Muhammedit, në ekspeditë kundër vendeve në lindje të Jordanit, megjithatë hyri në luftë kundër fiseve të robëruara, dhe se humbi rasti i fiseve fqinje që befasisht ta pushtojnë Medinën. Kur ushtria e Usames u kthye nga Jordani, u nis kundër kryengritësve nën udhëheqjen e gjeneralit të talentuar fatshëm të zgjedhur Halid Ibn el Welidit. Ky i ngadnjeu fiset Asad dhe Fezara te el-Buzaha, e nënshtroi fisin Temim dhe, më në fund, në betejën e përgjakshme në Akabe në “Kopshtin e vdekjes” e solli fisin Benu Hanifa në gjirin e Islamit, që as vetë Muhammedit nuk i patë shkuar për dore. Fati i tij luftarak iu mundësoi gjeneralëve të tjerë ta shuajnë trazirën në Bahrejn dhe Oman, e më në fund Ikrimeja dhe el-Muhaxhiri e sollën Jemenin dhe Hadrameutin nën sundimin e Medines. Duke ndjekur shembullin e zotëriut të vet, Ebu Bekri ka qenë i mëshirshëm ndaj të ngadhnjyerve, dhe në këtë mënyrë arriti ta vendosë paqën në vend.
Pas nënshtrimit të Arabisë, që është përfunduar për më pak se një vit, Ebu Bekri e dërgoi Halidin dhe gjeneralët tjerë me përvojë që ta pushtojnë Persinë dhe Bizantin. Është shumë e mundshme që njerëzit energjikë që ishin pas tij erdhën në këtë mendim që me këtë fushatë (që premtonte pre të pasur) t’i zhdukin trazirat në vend dhe t’u japin Arabëve mësimin praktik mbi unitetin e Islamit. Ebu Bekri përjetoi kënaqësi që gjatë sundimit të tij kohëshkurtër t’i shohë fitoret e para të mëdha të ushtrisë arabe në dy fushëbeteja: pushtimi i el-Hires në maj ose në qershor të vitit 633 në Persi dhe beteja në Axhnedin në Palestinë në qershor të vitit 634. Vdiq pak kohe pas kësaj fitores së fundit, më 23 gusht 634 dhe është varrosur pranë Muhammedit a. s.. Sundimi i tij i shkurtër, i përmbushur me luftëra nuk solli ndryshime epokale në jetën e përditshme. Gjatë ndarjes së presë luftarake, i përmbahej principit që të gjithë besimtarët e mirëfilltë kanë të drejta të njëjta; këtë princip, më vonë, Omeri e lëshoi. Duke u bërë halif, jetoi, sikur edhe deri atëherë, mu sikur ka jetuar në shtëpinë e vet në es-Sunh, dhe më vonë, kur largësia u bë e papërshtatshme, në vetë qytet. Tradita tregon shumë shembuj të refuzimit të tij që të pasurohet në dëm të shtetit.
Thjeshtësia e madhe, modestia e plotë dhe mungesa e çdo mendjemadhësie te Ebu Bekri si njeri dhe halife kanë dhënë bazë për legjendë, që ishte e bazuar në të vërtetën.
EBU BEKRI
OMERI
O m e r i
radija’ll-llahu anhu


Omeri [2] (ar. Umer ibn el-Hattab), halifi i dytë (634-644), është një prej personaliteteve më të mëdha nga fillimi i Islamit dhe themelues i perandorisë arabe. Edhe pse legjenda, që është krijuar rreth tij, diçka i ka ndërmarr disa momente në lidhje me të, megjithatë është e mundur të jepet një pasqyrë reale e tij. Sikur edhe të gjithë të tjerët, te të cilët fuqia e vullnetit është karakteristika kryesore e karakterit, Omeri, së pari, ishte kundërshtar i rreptë i asaj gjëje së cilës më vonë do t’i shërbejë me të gjitha format e veta. Ndoshta legjenda mbi persekutimin e muslimanëve të parë, që e ka kryer Omeri, pak është e tepruar, që më fuqishëm të nënvizohet kthimi i tij i befasueshëm pasi që i dëgjoi disa ajete kur anore te motra e vet Fatimeja, e cila, me burrin Said ibn Zejdin, tashmë më herët e patë pranuar thirrjen e Muhammedit a. s..
Sipas gojëdhënës, Omeri kaloi në islam në vitin 26 të jetës, katër vjet para Hixhretit; sipas të gjitha gjasave, numri prej rrumbullak 30 vjetëve, që i jepet në lidhje me fillimin e llogaritjes së kohës, nuk është autentik; sido qoftë është e sigurtë se ishte në behar të jetës së vet, kur ka filluar rrugën e vet të re jetësore si përkrahës aktiv i Islamit. Legjenda tepron kur pohon se, pos vetes, i ka vënë islamit në disponim edhe fuqinë e familjes së vet (i përkiste fisit Benu Adi ibn Kab (Ka’b), të cilët ishin vetëm Kurejsh ez – Zawahir, dhe, për këtë, nuk kanë pasur ndonjë ndikim në jetën politike të shtetit tregtar). Edhe pse, si njofton gojëdhëna, me hyrjen e tij së shpejti bashkësia islame ndieshëm është rritur, megjithatë ndërmjetësimi i tij nuk ka ndikuar më thelbësisht në ngjarje, sepse ata kanë sjellë deri te shpërngulja në Medine. E këtu ai, në emër të Pejgamberit dhe, qartë, i forcuar me forcën e nismës së tij, ka punuar, në të vërtetë, në organizim të shtetit të ri, e duke mos pasur ndonjë pozitë zyrtare. Roli i tij ka qenë, më tepër rol këshilltari se rol luftëtari; ndonëse ka marrë pjesë në luftrat në Beder, në Uhud etj., thuajse fare nuk flitet për veprat e tij heroike, kurse, përkundër kësaj, janë të shumta njoftimet për veprat e tilla të Aliut dhe shokëve të tjerë. Gojëdhëna, që vetëm tri shpallje kur’anore i lidh me nxitjen e tij (Kur’an II, l25 – mbi respektimin e Mekami Ibrahimit pranë Kabës; XXX III, 53 - mbi perden në lidhje me gratë e Pejgamberit; LXVI, 6 - mbi qortimin e atyre grave) do të mund të ishte jo vetëm e vërtetë, por madje edhe mjaft koprrace, në përmendjen e rasteve të ndikimit të Omerit mbi Pejgamberin dhe inspirimin e tij. Është karakteristike për rolin e Omerit në bashkësi gjatë periudhës medinase pajtimi i tij i plotë me Ebu Bekrin, që kurrë me asgjë nuk është çrregulluar. Me atë që, sikur edhe Ebu Bekri, ka qenë vjehërr e Pejgamberit me anë të martesës së vajzës së tij Hafses, kurrë nuk i ka ra ndërmend që të jetë rival i Ebu Bekrit; larg asaj, ai ka qenë pikërisht ky që e ka shtyrë Ebu Bekrin ta merrë halifatin. Ka qenë, pra, logjike që ai, pas kësaj, ka qenë trashëgimtar natyror.
Pyetja e përcaktimit të Omerit për halif vijues nga ana e Ebu Bekrit në vdekje paraqet pyetje kontestuese të shumfishtë te teoretikët islam të të drejtës kushtetuese. Në realitet, si duket, nuk ka ndodhur ndonjë akt formal i emërimit, i cili madje as nuk do të kishte vlerë, pasi që është i kundërt me traditën arabe. Omeri de facto e ka marrë sundimin, kurse pranimin, që së shpejti ia kanë shprehur shumica e shokëve të Pejgamberit, i ka siguruar kryerja e tij në mënyrën krejtësisht të ngjashme, sikur që kryhet emërimi i emirëve në fise. Veprimi i tillë krijon vështirësi vetëm atëherë, kur kundërshtitë e partive janë veçanërisht të ashpra, sikur, p. sh. gjatë zgjedhjes së Aliut. Me zgjidhjen e Omerit ka qenë e pakënaqur vetëm partia legjitime e Aliut dhe e   Ensarëve, që ishte ngadhnjyer tashmë me halifatin e Ebu Bekrit, ashtu që edhe nuk ka mund të paraqesë ndonjë opozitë.
Kur hyri në pozitë të halifit, Omeri i gjeti pushtimet në hovë të plotë; kur u fillua me to, ai kësaj i ka kontribuar ndoshta më shumë se sa të tjerët, si këshilltar i pararendësit të vet. Duke mos hyrë në hollësi të atyre pushtimeve, duhet nënvizuar se fakti i denjë për mahnitje, është se ai, qytetari i rendomtë i Mekes së vogël, ishte i gatshëm, me pushtetin e thjeshtë urdhërues, t’i mbajë për freri, grumbujt beduinas, të padisiplinuar, në hapësirën e gjerë të shkapërderdhura dhe se ka ditur të bëjë që autoritetin e tij të pakushtë ta ndiejnë komandantët e tij, të cilët realisht kanë qenë zotërinjt e vetëm të gjendjes së gjerave. Ndonëse sukseset ushtarake,   drejtpërdrejt, nuk janë vepër e Omerit, megjithatë i takon merita se kurrë nuk e ka humbur kontrollin mbi gjeneralët të vet, e veçan ka ditur të shërbehet me familjen e fuqishme e të talentuar emevite, e megjithatë, duke mos i lejuar duart e lira. Konflikti i tij me Halid ibn el-Welidin, i cili, pas fitoreve të veta më të shkëlqyeshme, të cilat i fitoi për Islamin, qe ndërruar dhe atëherë vdiq në harresë, tregon, njëkohësisht, shkallën e lartë të sensit politik të Omerit dhe pikëarritjen e pushtetit të tij. Ndjenja për kufijt e fuqisë së vet e ka përmendur që me kujdes të sillet me Amr ibn el-Asin dinak dhe t’ia lejojë udhëheqjen gjatë pushtimit të Egjiptit; por në krah me kujdes ia ka vënë shokun e vjetër të Pejgamberit ez-Zubejrin, i cili ka mundur t’ia kontestojë autoritetin. Qëllimisht ua ka besuar pergjithësisht (detyra e ez-Zubejrit nuk ka qenë përjashtim) pozitat udhëheqëse shokëve më të dalluar të Pejgamberit, për autoritetin e të cilëve është dashur të kujdeset; ai me dëshirë i mbante nën kudes rigoroz, kurse edhe i qetësonte ata në mesin e tyre, që tregonin disa synime të veçanta, me të ardhura nga të mirat e mëdha në Irak dhe Siri, që ua patë ndarë. Nëse Tradita tek Omeri sidomos e çmon mënyrën e tij strikte, në këtë nuk guxohet të harrohet se ai ka ditur të arrijë suksese edhe me metodat e buta dhe më pak të thjeshta.
Halifati i Omerit, që d.m.th. riformësimi i plotë i shtetit islam, konsiderohet në Traditë si periudhë, në të cilën janë krijuar të gjitha institucionet politike të mavonshme të shtetit islam. Nuk ka dyshim se këtu është tepruar, dhe se tërë puna e shumë brezëve është shpjerë vetëm në një personalitet. Por, edhe më tej kontributi i Omerit mbetet i madh. Normat e mirësjelljes me shtetasit jomusliman, konstituimi i regjistrit të atyre që kanë të drejtë me përkrahjen ushtarake (divan), themelimi i kampeve ushtarake (amsar), nga të cilat kanë buruar metropolat e ardhshme të Islamit, dhe krijimi i shërbimit të kadiut, gjithësesi janë vepër e tij personale. Prej tij rrjedh, më tej, edhe një varg masash të natyrës fetare (teravia në muajin ramazan, pelegrini obligativ), sikur edhe të natyrës civile-juridike dhe ndëshkimore-juridike (llogaritja e kohës sipas Hixhretit, ndëshkimi i dehshmërisë dhe gurëzimi i adulterit).   Ndonëse, në realitet, shumë prej atyre institucioneve, sidomos ato fiskale, kanë bartur, më parë, karakteristikat e rregullimit të përkohshëm se sa të   ligjësimit përfundimtar dhe ndonëse, në realitet, nëpunësit persianë dhe bizantinë edhe më tej kanë udhëhequr gjendjen finansiare, kurse paraja, më tej, farkohej me simbolet e të dy këtyre mbretërive, megjithatë ky sundues duhet të cilësohet si gjeni politik; ai ka ditur që shumësisë laramane e të ngatërruar, nga e cila përbëhej shteti i ri islam, t’i jep vulën unike e të përhershme.
Përkundër karakterit autoritar të sundimit të tij, halifati i Omerit nuk ka pasur asgjë në vete nga regjimi monarkist. Ai, përndryshe, është dalluar nga ai i Ebu Bekrit me të kuptuarit e thellë për karakter permanent, kështu për fitullin halifa, që me themel ka idenë mbi “mëkëmbësin”, paraqitet emërtimi emir’ul-mu’minin (që Omeri e pranoi në vitin 19 të Hixhretit), me çka më fuqishëm theksohet karakteri i sunduesit, e njëkohësisht edhe ana fetare më qartë theksohet. Do të mund të thuhej, njëmend, se Omeri kishte prirje – natyrisht, në kuptim tjetër – që ta përtërijë sundimin e Pejgamberit nga periudha fillestare e Islamit, ndonëse ai nuk ka mundur, e as të veprojë si Pejgamberi, megjithatë ka ditur ta shfrytëzojë përvojën e lidhjeve miqësore që e lidhnin me Pejgamberin, që në frymën e tij t’i jep ligjet, dhe që disa masave t’u jep gati bazë mbinatyrore. Mbase këtë dëshiron ta shprehë tradita, kur thotë se Muhammedi ka thënë: ”Nëse Zoti do të dëshironte që pas meje të paraqitet edhe pejgamber tjetër, ky do të ishte Omeri”. Lehtë mund të shihet se qëndrimi i tillë ka qenë i mundshëm vetëm për shkak të autoritetit të jashtëzakonshëm të Omerit (dhe me të ndërpritet;   mësimet mbi transmetimin e cilësive pejgamberike tek më vonë do t’i kapin shi’itët).
Gojëdhëna tregon se ndaj Omerit më shumë frikësoheshin, se sa që e donin. Kjo ndjenjë do të mund të ishte e vërtetë; por duhet vërejtur që Omeri i ka borxh respektn vetëm ndikimit moral, që e ka nxitur, pasi që fuqia materiale, me të cilën ka disponuar, nuk ka qenë e madhe. Opozita (opozitës pararendëse të Aliut i është bashkangjitur shumica e shokëve të Pejgamberit) nuk guxonte   publikisht të paraqitej. Personi besnik i Omerit, mbase edhe trashëgimtar in pectore, ka qenë Ebu Ubejde. Kur ai vdiq, si viktimë e murtajës së madhe, në vitin l8 sipas Hixhretit, Omeri, si duket, më nuk është marrë me çështjen e trashëgimtarit. Ai, përndryshe, ka qenë në kohën më të mirë (53 vjet), kur më 3 nëntor 644 ra si viktimë nga goditje e thikës së Ebu Lu’ luit, një robi kristian të drejtuesit të Basrës el-Mugithe ibn Shube (Shu’be). Sipas Traditës mativi i cekur i atij akti do të duhej të ishte tatimi tej mase, në çka robi së koti i ankohej halifit; orientalisti italian Kaetani konsideron se mbytësi ka qenë vetëm vegël e një komploti të shokëve, të cilëve iu mërzit tirania e halifit. Është e sigurt se një prej bijve të Omerit, Ubejd’ull-llahu i fuqishëm, i cili ra në betejen e Sifinit, e shtroi dyshimin e njëjtë; por asgjë nuk e arsyeton parashtrimin se ky dyshim është i bazuar. Gjithësesi mund të supozohet se Omeri, sikur të jetonte më gjatë, do të kujdesej për trashëgimtarin e vet; fryma e tij e qartë paluhatshëm do t’i tregonte në domosdoshmërinë që të rregullojë këtë çështje. I mungonte koha, dhe se vendimi për trupin zgjedhor (shura), që përbëhej prej gjashtë shokëve të vjetër të Pejgamberit, në bazë të të cilës ka rezultuar zgjedhja e Osmanit, ka mundur – madje edhe nëse Omeri këtë trup e ka emruar në shtratin e vet të vdekjes (disa këtë e kontestojnë) – do të jetë vetëm dalje nga domosdoshmëria.
Omeri do të mund të vështronte i kënaqur në punën e tij. Ai vërtet ishte themeluesi i dytë, si thuhet, i Islamit, i cili ndërtesës, të ngritur me frymëzimin e Pejgamberit, i dha suazat shoqërore dhe politike. Por duhet shtuar se problemeve të mëdha, që shfaqeshin me përhapjen vigane e të shpejtë të Islamit, nuk u dha zgjidhje përfundimtare. Veçan janë raporti ndërmjet atyre që një kohë të gjatë kanë qenë në islam dhe Ensarëve, në një anë,. dhe të rinjve nga aristokracia mekase, nga ana tjetër, dhe nënshtrimi i njësive luftarake arabe, të shpërndara nëpër hapësirën e madhe të mbretërisë, pushtetit qëndror i kanë paraqitur, ndonëse ende të pamanifestuara, vështirësi mjaft serioze. Vetëm trashëgimtari i Omerit, Osmani, do të detyrohet të ballafaqohet me këto provokime, e që, megjithatë, nuk ka poseduar kualitetet e nevojshme që të mbizotërojë me ta.
Derisa Tradita autentike respekton në personalitetin e Omerit jo vetëm sunduesin e madh, por edhe një prej shembujve tipik të virtyteve fetare islame, shi’izmi kurrë nuk ka fshehur indiferentitetin e vet kundrejt tij, i cili i pari ka refuzuar kërkesat e Aliut dhe të familjes së tij.
OSMANI
O s m a n i
radija’ll-llahu anhu


Osmani [3] (ar. Uthman ibn Affan), halifi i tretë (644-656), i përkiste familjes së madhe mekase Benu Umejje, më saktë degës së Ebu’l-Asijj, nip i të cilit ishte. Është mjaft karakteristike se shpejt e ndoqi Muhammedin, që, ndonëse jo në fillim të islamit të tij, megjithatë ka ndodhur mjaft herët, disa vjet para Hixhretit. Osmani është tregtar i pasur dhe njeri fisnik botëror. Sa i përket motiveve më të thella, që e kanë nxitur ta pranojë një gjë, suksesi i të cilës atëherë ende nuk ka mund të parashikohej, mbesin pyetje. Një pjesë e gojëdhënës historike e shpie kalimin e Osmanit në Islam në lidhje me martesën e tij me të bijën e Muhammedit a. s. Rukajen, por burimet tjera, sigurisht me të drejtë më të madhe, e vënë këtë martesë në kohën pas kalimit të tij në Islam. Kalimi në fenë e re të Osmanit, muslimanit të parë të rangut të lartë shoqëror, do të duhej vetëvetiu të fliste në favor dhe t’i kontribojë suksesit të fesë së re, megjithatë, personalisht ai vetë kurrë nuk ka qenë veçan aktiv. Shkujdesja e tij, që, përndryshe shkon krahas fesë së gjallë, dhe begatia e madhe, është karakteristika e dytë që gojëdhëna ia atribuon Osmanit, nuk është e pamundur që gjatë kësaj teprohet, që me pasivitetin e halifit të arsyetohen nëpunësit që i kanë mospërfill detyrat, e pikërisht për atë që energjia dhe angazhimi i pamjaftueshëm i frymës tek Osmani manifestohet në fillim të rrugës së tij jetësore; kjo mungesë duket se i përgjigjet fakteve. Osmani ka marrë pjesë në të dy shpërnguljet në Abesini, e pastaj iu është bashkangjitur Muhaxhirëve në Medine; por nuk ka luftuar në Bedër (flitej se është dashur ta kurrojë gruan e vet të sëmurë; por Pejgamberi ka konsideruar sikur është i pranishëm dhe ia ndan pjesën e tij të presë). Pas vdekjes së Rukajes, Osmani sërish u miqësua me Pejgamberin, me martesën me të bijën e tij tjetër Ummu Kulthum.
Gjatë kohës së Pejgamberit, sikur edhe të   halifatit të Ebu Bekrit dhe të Omerit, Osmani gjendet krejt në prapavi; atëherë, si ka mundur të ndodh që këshilli ta zgjedh për trashigimtar të cilin, thuhet, Omeri e konstituoi në çastin e vdekjes. Sigurisht ka mundur të ndodh vetëm kjo që, si di të dalë si rezultat kjo te mbledhjet plotësisht të mbyllura, garuesit më të dalluar njëri tjetrin e përjashtojnë: në këtë rast, para të gjithëve Aliu, zgjedhja e të cilit do të thoshte ndërprerje e   politikës së Omerit, e pastaj edhe Zubejri dhe Talhaja, të cilët, si duket kanë qenë poashtu kundërshtarë të Omerit. Nëse prej tre të tjerëve, Sa’d Ibn Ebi Wekasit, Abdurrahman Ibn Awfit dhe Osmanit, pikërisht ky i fundit ishte i zgjedhur, mund të supozohet se, më shumë se afërsia e tij me Pejgamberin, ka vendosur përkatësia e tij dinastisë emevite. Emevitët qysh gjatë jetës së Muhammedit a. s., e tek në të vërtetë gjatë halifatit të Omerit, e kanë marrë mbrapa një pjesë të pozitës së vet që e kanë zënë gjatë Xhahilijetit. Asgjë nuk e arsyeton supozimin, që e përfaqëson dikush, se Ebu Sufjani, kreu i kësaj familjeje, papritmas u bë deus ex machina në politikën e njëzet viteve të para të halifatit, kurse do të ishte naive të përfytyrohen Emevitet sikur janë një lloj i këshillit të fshehtë, që disponon me shtetin islam si dëshiron. Në realitet, Emevitët ia kanë pasur borxh ndikimin e vet më tepër talentit real afarist, që disa prej anëtarëve të tyre e kanë poseduar, se sa pozitës së vet bujare. Por ky ndikim në kohën e Omerit ka pasur kundërpeshën e vet në elementet e veta, veçan në shokët më të vjetër të Pejgamberit; veçanësia e fuqishme e halifit të dytë ka ditur të ruaj baraspeshën ndërmjet shumësisë së pjesëve më të llojllojshme, që shpesh reciprokisht janë ndeshur.
Tjetërfare ishte me Osmanin. Ai vetëm ka vazhduar politikën e Omerit dhe më tej e ka zhvilluar; vështirësitë, në të cilat ka hasur, kanë qenë vetëm pasojë e rrugës që e ka hasur pararendësi i tij. Por ka ekzistuar dallimi në aftësi.
Tragjedia, që në mënyrën gjakësore ka përgatitur fundin e sundimit të Osmanit dhe ka hapur epokën e luftërave qytetare, i vë historianët arabë para vështirësive më të mëdha; ata duhet të cekin tërë një varg akuzash, të ngritura nga kundërshtarët e Osmanit kundër sundimit të tij dhe atëherë të vendosë qoftë të pranojnë se halifi ka gabuar ndaj Ligjit islam qoftë akuzuesit e tij, ndër të cilët disa janë autoritarë të Islamit më të denjë për respekt, kanë devijuar ose kanë lajthitur. Duke iu falënderuar asaj dilemës së mundimshme (së cilës Tradita autentike i ndihmoi me mësimin mbi “gabimin e falshëm”) është ruajtur regjistri i gjatë i akuzave. E para dhe, mbase, vërejtja më e rëndë ka qenë që anëtarët e familjes së vet i ka emëruar për udhëheqës të krahinave. Deri sa Siria tashmë një kohë të gjatë ka qenë e drejtuar nën emevitin Muavij ibn Alij Sufjanin, Osmani i zëvendësoi në Basre dhe Kufe Ebu Musa el-Esh’ ariun dhe Sa’d ibn Ebi Wekasin me kusherinjt e vet Abdullah ibn Amir ibn Kurejdhin dhe el-Welid ibn Ukben, në gjysmëvëllanë e vet;   kur ky duhet pa tjetër të ndërrohej, sepse qe ngatërruar me njëfarë skandali, u ndërrua me emevitin tjetër Said ibn el-Asin, të cilit i përshkruhen fjalët e famshme: “Sawadi i Kufes është kopshti i Kurejshëve”. Madje edhe Egjipti, administrimin e të cilit, si duket përjetë është dashur ta ketë pushtuesi i tij i parë Amr ibn el-Asi, iu dha Abdullah ibn Sa’d ibn Ebi Serhit, i cili, natyrisht, nuk ishte emevit, por e kaluara islame e të cilit, më së pakti, ka qenë e dyshimtë. Më në fund, këshilltari besnik i halifit, ndikimin ndjellkeq të të cilit e përshkruan Tradita, ishte Mervan ibn el-Hakim ibn Ebu’l-Asi, një kushërinj i Osmanit, babanë e të cilit halifi e ftoi prapa nga internimi, në të cilën e patë gjykuar Pejgamberi. Nuk mund të mos pranohet në gjithë këtë virtuti i caktuar i nepotizmit tek Osmani, por në këtë pa tjetër duhet parë edhe motivi më i thellë, me fjalë tjera qëllimi që të vihet uniteti ndërmjet sundimit dhe qeverisjes, që ishte e rrezikuar nga mëvetësia e tepër e madhe e sunduesve të krahinave. Ka qenë ky, kryesisht, caku i njëjtë që vetes ia ka shtruar Omeri; por këtij për shkak të energjisë dhe autoritetit të tij i shkoi për dore që sundimin e vet ta sigurojë madje edhe te sunduesit krahinorë të cilët i përkitnin fiseve dhe gjinive tjera. Osmani ka menduar se mund ta arrijë këtë me anë të nëpunësve me të cilët është në afrësi të gjakut. Ai nuk ka pasur sukses, rolet janë ndërruar dhe halifi ka qenë nën ndikimin e të afrëmve të vet (mbase, përndryshe, në masë më të vogël se që këtë e dëshiron historia zyrtare); përveç kësaj, pakënaqësia popullore shikonte në këtë shkakun e vetëm të të gjitha dëmeve që filluan, kurse të cilat, sigurisht, nuk kanë pasur asgjë të përbashkët me veçanësinë e nëpunësve. Në realitet, nga Omeri i konstituar, sistemi i divanit kërkonte që preja e luftës gjithnjë të rritet, pasi që të ardhurat e rregullta tatimore nga ehl’udh-dhimme nuk mjaftonin për trupat rishtas të regrutuara që nga brendia e Arabisë vinin në krahina. Kjo ka dhënë shkasë për ekspedita të reja ushtarake, që gjatë halifatit të Osmanit pandërprerë kanë zgjeruar kufijt e mbretërisë arabe: kështu pushtimi i krahinave të fundit të mbretërisë sasanidase (dinastia e të cilëve u   shua me mbytjen e mbretit të fundit Jazdegirdit III); nënshtrimi i Armenisë; disa sulme përgjatë bregdetit të Afrikës veriore, në Nubi, në Azi të Vogël   dhe në ujërat e Mesdheut lindor. Nëse bëhet llogaria për pushtimet, që Arabët i kanë kryer ose filluar nën Osmanin, atëherë shihet se ato, në të vërtetë, nuk kanë qenë të bartura me entuziazmin e fuqishëm të pushtimeve të hershme nën Omerin, por kanë qenë jo më pak të vogla, pasi që paraqitnin, nga një anë, pëfundimin e periudhës fillestare të mbretërisë arabe dhe, nga ana tjetër, kalimin në epokën e dytë të pushtimeve, epokën e Emevitëve.
Krahas të gjitha këtyre, preja, e fituar gjatë këtyre ekspeditave ushtarake, nuk ka qenë, mbase, aq e pasur siç është shpresuar: përndryshe, Osmani - ky ishte një prej vërejtjeve të mëtejme atij - në vend që të tërën t’ua ndajë luftëtarëve, ka mbajtur një pjesë për udhëheqësit e vet të krahinave dhe për anëtarët e familjes së vet, me çka më tej e ka zhvilluar sistemin e fundit (kata’i), të cilin me të madhe tashmë e ka shfrytëzuar Omeri. Në këtë, ndoshta, duhet pa tjetër të shikohet më pak mjeti i thjeshtë t’i pasurojë kushërinjt e vet, e më shumë tentimin e vetëdijshëm që të krijohen të mirat shtetërore, përkundër veprimit të përbashkët të ndarjes së presë duke mos mbetur gjë ndër luftëtarët. Mbretëria islame, sipas domosdoshmërisë së brendshme, ka synuar kah ajo që ta arrijë administrimin e mirëfiltë, gjatë së cilës shembuj kanë ofruar shteti bizantin e persian. Atë që Omeri tashmë e ka filluar, më vonë, pjesërisht, e kanë sendërtuar Emevitët, kurse Abasitët e kanë përfunduar, me fjalë tjera transferimin e ndasisë së palidhshme e të pavlerë fisnore në sundim apsolut sipas modelit oriental, që ka qenë edhe programi i Osmanit.
Një nga masat, që më së shumti i kanë kontribuar asaj që qarqet e orientuara fetarisht, d.m.th. shokët e vjetër të Pejgamberit, si Amar ibn Jasiri, Ebu Dherri, Abdullah ibn Mes’udi e të tjerë, të ngriten kundër Osmanit, ka qenë redaktimi zyrtar i Kur’anit. Ajo që, gjatë kësaj, më së shumti urrehej, ka qenë shkatërrimi i ekzemplarëve nëpër krahina. Osmani kështu ka vepruar, sigurisht, në bazë të vlerësimit fetar, por, mbase, ka anuar pikëpamja politike. Lexuesit e Kur’anit (qurra) që e kanë ditur përmendsh dhe, natyrisht, e kanë komentuar, kanë pasur me këtë fuqi të madhe mbi masat, e cila ishte, në njëfarë dore, e pavarur nga pushteti qendror, sepse ky nuk kishte mjete të mbikqyrë se a janë vendet kur’anore, në të cilat mbështeten kurratë, të sakta apo jo. Me atë që pushteti ua morri këtë forcë dhe u bë vetë ruajtëse e shpalljes hyjnore, është e natyrshme që ka sjell deri te rezistenca e tyre dhe akuza se halifi e ka shtrembëruar fjalën e Zotit.
Kështu Osmani fitoi armiqë në qarqet më të ndryshme. Sa u përket ngjarjeve që kanë pasuar, për të mund të thuhet vetëm diç   shkurtimisht. Tradita e ndanë sundimin e Osmanit në dy perioda: gjashtë vjet të sundimit të mirë (644-650) dhe gjashtë vjet të sundimit të dobët (650-656). Simboli i ndryshimit shihet në humbjen e vulës së Pejgambrit, që Osmanit, sipas tregimit, i ka ra në vitin 650 në pusin Eris (Aris). Përndryshe, ekziston pajtimi për atë se atëherë kanë lindur trazirat e para, dhe këtë së pari në Irak, që më së shumti lëngonte nga kriza ekonomike. Historia e Ebu Dherrit, njërit nga pararendësit e asketizmit në Islam, që me disa ithtarë të tij qe larguar në Siri, e pastaj në Rebad, që atje të vdesë në varfëri, diçka është e stolisur me legjendë, por flet për qëndrimin e ithtarëve të devotshmërisë kundrejt profanizimit gjithnjë e më të madh të halifatit. Deri te trazirat shumë serioze erdhi në Kufe në vitin 652-653; në krye të tyre ishtin kurratë, që kishin tubuar rreth vetes të gjitha elementet e mundshme.
Përkundër disa masave të rrepta kundër rebeluesve, megjithatë u shkoi për dore ta arrijnë ndërrimin e Said ibn el-Asit, të cilin e ndërroi sunduesi i dikurshëm i Basrës Ebu Musa el-Esh’ariu, edhe vetë ithtar i devotshmërisë dhe kundërshtar i Osmanit; që atëherë Kufa i doli pushtetit qendror nga kontrolli. Po ashtu, në Egjipt Ibn Ebu Serhi u detyrua t’ia lëshojë pushtetin një grupi që e udhëhiqte i riu Muhammed ibn Ebu Hudhejfe, i cili, ndonëse i adoptuar i Osmanit, doli kundër tij. Si duket, dinaku Amr ibn el-Asi, i cili, pas shkarkimit të tij, u tërhoq në Palestinë, heshtazi ka nxitur lëvizjen përmbysëse në Egjipt. Fatkeqësia tashmë kaherë kërcënuese shpërtheu kah fundi i vitit 656, kur hordhitë e kryengritësve u nisën nga krahinat në Medinë. Të parët erdhën Egjiptianët; ndërmjet tyre dhe halifit ndodhën skena dramatike; akuzat të ngritura kundër Osmanit janë shtruar me ton shumë të ashpër. Por rebeluesit qenë çarmatosur me qëndrimin e matur e paqëdashës të halifit; ai ka miratuar të gjitha kërkesat e tyre, dhe premtoi t’i heq masat e deritashme dhe t’i ndërrojë sunduesit krahinorë; në këtë egjiptianët u tërhoqën të kënaqur. Papritmas, ndërkaq, ata e ndalën në kthim tek el-Arishi kasnecin e Osmanit, dhe ia morën letrën, që Osmani ia drejtoi Ibn Ebi Serhit, me urdhëresë që udhëheqësit, pas kthimit, t’i mbysë ose t’i gjymtojë. Atëherë ata me mllef u kthyen në Medine me vendim të fortë që të hakmerren. Osmani refuzoi autenticitetin e shkresës dhe madje dha të kuptohet se rrejshëm e kanë hartuar armiqtë e tij që t’ia sigurojnë zhdukjen. Ndonëse Tradita zyrytare synon t’ia atribuojë këtë   Mervanit, ekzistojnë edhe gjurmat e njoftimeve tjera, ndër ta madje një (që gjendet vetëm te el-Baladhuri), që pohon se Osmani ka dyshuar në Aliun. Çkado që të jetë menduar për këtë rast, nëse kjo shkresë ka qenë shkas i drejtpërdrejtë për fundin tragjik të Osmanit, gjërat sido qoftë tashmë qenë nisur pandalshëm. Iu qasen rrethimit të vërtetë të banesës së Osmanit; qëndrimi i shokëve të vjetër të Pejgamberit, që ishin në opozitë, ka qenë i dyfishtë; ata nuk kanë dëshiruar të marrin pjesë në përmbysjen e dhunshme të halifit, por nuk e kanë mbrojtur prej rebelimit, por në atë konflikt kanë qenë neutral. I shtyrë deri në mur, Osmani kishte forcë sërish ta gjejë dinjitetin e vet – refuzoi dorëheqjen. Pas rrethimit prej disa ditësh, disa njerëz depërtuan në shtëpi ditëve të fundit të vitit 656, në krye të tyre ishte Muhammed ibn Ebu Bekr (i biri i Ebu Bekrit dhe vëllai i Aishes), që e sulmoi Osmanin. Se ai apo tjetërkush ia dha goditjen vdekjeprurëse, nuk është vërtetuar. Gruaja e tij, Kelebije Naile bint el-Furafis, qe plagosur kurse shtëpia plaçkitur. Gruaja dhe disa miqë e kanë varrosur fshehtas natën vijuese. Trupat që Muaviu i dërgoi nga Siria, u kthyen, kur mësuan për mbytjen e halifit.
Dihet se si kaloi zgjedhja e halifit vijues, Aliut, midis kryengritjes dhe rrëmujës, e edhe dhunës. Por, halifi i ri, prej fillimit, është dashur të luftojë edhe kundër atyre që e kanë përkahur, kurse të cilët qenë dëshpëruar, edhe kundër Muavisë, mëkëmbësit të vetëm emevit që mbeti administrues i krahinës së vet. Halifati i Osmanit dhe fundi i tij i pafatshëm shënojnë kthesë në historinë Islame dhe i japin halifit të tretë domethënien që, ndonëse si sundues mesatar, në bazë nuk i përket.


A l i u
radija’ll-llahu anhu


Aliu [4] (ar. Ali ibn Ebi Talib), ishte kushëri dhe dhëndërr i Muhammedit a. s. dhe halifi i katërt besimdrejt. Kur e pranoi fenë e re, kishte më së shumti 10 apo 11 vjet; Muhammedi a. s. e pranoi në shtëpinë e vet që ta shngarkojë babanë e tij që e kaploi varfëria. Babai i tij Ebu Talibi, nofka i të cilit e fshehte emrin jofetar Abd’ul-Manaf, ishte i biri i Abd’ul-Muttalib ibn Hashimit. Nëna i quhej Fatima bint Esed ibn Hashim. Muhammedi a. s., vajzën e të cilit e martoi, Aliun e quajti Ebu Turab. Nuk mund të pohohet me saktësi kur e përqafoi Islamin, por pas Hadixhes ishte muslimani i parë ose i dyti (pas Ebu Bekrit). Ka qenë në mesin e atyre djemëve të cilëve Muhammedi a. s. shprehimisht ua premtoi Parajsën dhe një nga gjashtë të zgjedhurit që Omeri në shtratin e vdekjes i emëroi.
Kur Muhammedi vendosi të shpërngulet në Jethrib dhe papritmas u zhduk nga Mekeja, në ikje i ndihmoi Aliu me atë që e bindi popullin se nuk gjendet në shtëpi në të cilën ka banuar. Mbeti disa ditë pas tij në Meke, në mënyrë që pronarëve t’ua kthejë kapitalin që ia patën besuar Pejgamberit. Disa muaj më vonë e martoi vajzën Fatimen, dhe nga martesa e tyre kanë lindur el-Hasanin dhe el-Husenin; gjatë jetës së Fatimes, Aliu nuk ka pasur grua tjetër.
Gjatë kohës së Muhammedit, Aliu morri pjesë gati në të gjitha ekspeditat, shpesh si flamurtar, e vetëm dy herë si komandant   (në Ferdek dhe Jemen). Kudo ka dhënë dëshmi për guximin që më vonë u bë legjendar; Në Bedër mbyti një numër të madh Kurejshitësh; në Hajber, u shërbye me porta mjaft të rënda si mbrojtje, dhe se, duke iu falënderuar zjarrit të tij, muslimanët i ngadhnjyen çifutët, në Hunejn ai ka qenë një nga ata të guximshmit që e kanë mbrojtur Pejgamberin. Pas vdekjes së tij, nuk morri pjesë në asnjë ekspeditë, nga shkaqet që nuk dihen: Omeri patë ndaluar Kurejshitëve që të shkapërderdhen nëpër krahina, por Osmani i hoqi të gjitha pengesat në këtë; mund të mendohet se nuk ka dëshiruar më të largohet nga Medineja; mbase, thjeshtë, shëndeti nuk i ka lejuar që të luftojë; e megjithatë flitet se në betejat e Deves dhe në Siffin ka bërë, edhe pse gjashtëdhjetë vjeçar, disa vepra heroike.
Gjatë zgjedhjes së Ebu Bekrit për trashëgimtar të Muhammedit a. s., Aliu, me Talhanë dhe me disa shokë të tjerë, ka mbetur në shtëpi të Pejgamberit dhe ka mbikqyrë përgatitjet për varrim. Ndonëse el-Abbasi dhe, thuhet, po ashtu Ebu Sufjani i kanë rekomanduar, nuk bëri asgjë që sundimi të mbetet në duar të Hashimitëve. Ndonëse personat që, së pari, kanë refuzuar të pranojnë zgjedhjen, më vonë kanë pranuar aktin e kyer. Aliu refuzimin e vet e ka ruajtur gjashtë muaj. Në një rast, çështja e trashëgimisë situatën e bëri komplekse: me fjalë tjera, Fatimeja ka pohuar se ka të drejtë në të mirat që i ka gëzuar babai i saj, kurse Ebu Bekri e refuzoi këtë, duke u mbështetur në fjalët e Pejgamberit, sipas të cilave “pejgamberët nuk kanë trashëgimtarë”. Nuk mund të besohet se Aliu realisht ka shpresuar se do ta trashëgojë Pejgamberin. Arabët, përgjithësisht, i kanë zgjedhur udhëheqësit e vet ndër njerëzit e pjekur (ai në vitin 11 / 632 ka pasur pak më shumë se 30 vjet), kurse fare nuk kanë pasur prirje kah legjitimizmi. Shi’itët, në kontekstin e vet, i kanë komentuar fjalët e Muhammedit a. s. mbi Aliun, dhe nga këto kanë nxjerrë se ai ka dashur dhëndërrit të vet t’ia besojë trashëgiminë, por fakti është se gjatë sëmundjes së vet të fundit ai nuk e ka manifestuar këtë vullnetin e vet.
Sipas autorëve islamë, Aliu ka qenë këshilltari mjaft i dëgjueshëm i halifëve që i kanë paraprirë, por edhe nëse është ftuar të jep mendimin e vet të vërtetë, sepse shkëlqyeshëm e ka njohur Kur’anin dhe Sunnetin, vështirë është të besohet se Omeri ka pranuar këshillat e tij sa u përket pyetjeve politike; së paku sa i përket divanit të famshëm, Aliu kishte mendim tjetërfare nga halifi, sepse ishte për atë që të gjitha të ardhurat të ndahen. Gjatë jetës së Omerit dhe Osmanit, Aliu nuk ka pasur kurrfarë detyre as ushtarake as politike, pos që ka zëvendësuar kur Omeri ka shkuar në Pale stinë dhe Siri, kështu, ai i vetmi nuk ka marrë pjesë në tubimin e Xhabisë, ku krerët ushtarakë dhe pesonalitetet e larta, të ftuar nga Omeri, kanë lejuar masat me rëndësi tepër të madhe për rregullimin e pushtimeve dhe për divanin.
Gjatë halifatit të Osmanit, Aliu, me shokët tjerë, në rend të parë me Talhanë dhe ez-Zubejrin, kanë akuzuar disa herë halifin se mospërfillë Kur’anin dhe Sunnetin, veçan në aplikimin e hududit.
Aliu ka qenë i magjepsur me detyrën   që të aplikohet Ligji hyjnor: ai është në mesin e atyre që këmbëngulësisht kërkojnë që të ndëshkohet përdorimi i verës. Me Abdurrahman ibn Awfin publikisht i ka bërë vërejtje halifit se ka bërë bid’at (risi) duke kryer katër rekate në vend dy në Arefat dhe Mine. Por ai edhe në çështjet politike bënte pjesë në anën e kundërshtarëve dhe prej tyre ka qenë i pranuar si lider ose si një prej liderëve, së paku moralisht. Kur Ebu Dherr el Gafari, që i ka nxitur masat kundër keqpërdorimeve të të fuqishmëve, qe larguar nga Medineja, Aliu, përkundër ndalesës së halifit, ka shkuar ta përshëndes në shkuarje, për ç’arsye erdhi deri te diskutimi i rreptë me Osmanin. Kur kyengritësit nga Egjipti erdhën në Medine dhe i filluan bisedimet me Osmanin, Aliu ishte ndërmjetësues apo një prej ndërmjetësuesve ndër ta. Kur më vonë, kryengritësit u kthyen në Medine dhe e pushtuan, “Shtëpinë”, kërkuan që Aliu të bëhet në anën e tyre; ai këtë, natyrisht, e refuzoi, por, me qëndrimin e vet, i ka trimëruar gjatë rrethimit, dhe ka dhënë shkas që të dyshohet se ka qenë i pajtimit me ta që të kërkohet dorëheqja e halifit, por duhet përjashtuar çdo pjesëmarrje të tij në fundin e përgjakshëm të halifit.
Kur u mbyt Osmani, Emevitët u larguan nga Medineja dhe ana e kundërt mbeti dominante e situatës. Nga Aliu kërkohej që ta merrë halifatin. Ai kërkoi pajtimin e përgjithshëm, kurse ithtarët e tij dëshiruan të aplikojnë forcën, në atë që do ta refuzonin ta njohin (duke e llogaritur këtu edhe Talhanë dhe ez-Zubejrin); megjithatë, kishte personalitete që nuk u përkulën dhe që u larguan nga Medineja. Muaviu, më vonë, ka mundur të konsiderojë se zgjedhja nuk ka qenë e ligjshme për atë që e ka kryer pakica, në çka Aliu u përgjegj se zgjedhja e halifit është e drejtë e personave (ensarëve, muhaxherëve ose luftëtarëve të Bedrit) që në atë moment gjenden në Medine. Ajo që ishte e sigurtë, është ajo se edhe Aliu ka pranuar të jetë i emëruar nga kryengritësit që e kanë mbytur Osmanin, që ka qenë gabim, sepse i është ekspozuar akuzave se është njollosur me krimin e tyre. Megjithatë, sipas disa gojëdhënave, së koti përpiqej të çlirohej nga pjesa më rebeluese në mesin e ithtarëve të vet.
Në ndërkohë, lajmi se Osmani është mbytur dhe se Aliu i ka marrë në mbrojtje luftëtarët shkaktoi në Meke, Siri dhe Egjipt reaksione shumë të fuqishme. Muaviu, guvernatori i Sirisë dhe kushëri i Osmanit, e akuzoi Aliun për bashkëfajësi dhe refuzoi t’i nënshtrohet. Aliu nxitoi t’i grumbullojë trupat që ta detyrojë në dëgjueshmëri, por kryengritja tjetër e madhe e ndali.
Aisheja, e veja e Pejgamberit, ka marrë pjesë në rezistencën kundër Osmanit, por gjatë rrethimit të “Shtëpisë” shkoi në Mekke në Haxh. Në kthim dëgjoi për ndodhitë në Medinë dhe, e tmerruar me to, u kthye në Meke dhe filloi aktivitetin e gjallë kundër Aliut. Katër muaj më vonë, asaj iu bashkangjiten Talhaja dhe ez-Zubejri, dhe së shpejti u nisën në krye të një ushtrie më të vogël në Irak, me shpresë se atje do të tubojnë forcë dhe mjete, që Aliu, duke e marrë parasysh kryengritjen në Siri, e kuptoi si rrezikun më të madh. Deri sa ata e pushtuan Basrën dhe aty mbytën mjaft fajtorë për vdekjen e Osmanit, Aliu i dërgoi ithtarët e vet në Kufe që të përvetësojnë popullësinë, e që, atëherë të nisen për në Basra. Pasi që të dy palët dëshironin zgjidhje paqëdashëse të krizës, u lidhë marrëveshja. Aliu ka konfirmuar se po ndahet nga rebeluesit kundër Osmanit (duke ua garantuar jetën); por ky nuk ishte fundi i çështjes, sipas mendimit të elementeve ekstreme të partisë së tij. Ata nxitën rrëmujë, që u shndërrua në betejë, të njohur me emrin “Beteja rreth deves”, në afërsi të Basrës (4 / 656). Aliu i vajtoi të rënët, duke i varrosur me respekt, dhe ka pritur tri ditë para se të hyjë në qytet. Aishen e dërgoi në Medine në përcjellje të madhe në të cilën ishin edhe dyzet gra me autoritet. Banorëve u ndau para që i gjeti në arkë, e sasinë e njëjtë ua premtoi për ekspeditën e planifikuar në Siri. Një muaj më vonë, hyri në Kufe ku mëkëmbësi besnik el-Ashtari ia përgatiti rrugën. Prej këtu u nis për Ktesifon, në Rakë e kaloi Eufratin, dhe në fushëgropën Siffin u ndesh disa herë radhazi me Muaviun (36-37 / 657), mëkëmbësin e Sirisë, i cili kërkonte që t’i dorëzohen mbytësit e Osmanit për t’u ndëshkuar, pasi që kushëriri i tij më i afërt, Osmani, sipas tij, është mbytur pa të drejtë; deri atëherë ka refuzuar lojalitetin. Aliu, duke parë se ai është që nuk lëshon pe, u nis kah ai, dhe si dy ushtritë u gjetën në luftë në rrafshirën e Siffinit (37 / 657). Kur duke iu falëndëruar trimërisë së el-Ashtarit thuajse e arriti fitoren përfundimtare, Amr ibn el-Asi, i dha këshillë Muaviut që të shërbehet me mashtrim, që do të tregohet e suksesshme. Ushtarët sirianë i përforcuan   fletët e Kur’anit në shtizat e veta që të dëftojnë se ata mbështeten në gjykimin e Librit të Zotit. Ky mashtrim e shtyri ushtrinë irakiane të kërkojë që epilogun ta vendosë fjala e Zotit. Së këndejmi Aliu lëshoi pe nën presionin e bashkëluftëtarëve, dhe pranoi që të dëgjohet arbitrazha, si e propozoi këtë Muaviu. Ky e zgjodhi Amr ibn Asin për gjyqtar, kurse Aliu u detyrua që, kundër vullnetit të vet, ta zgjedh Ebu Musa el-Ash’ariun. Këta dy arbitër u takuan në ramazan të vitit 37 / shkurt 658 ose 38 / shkurt 659, të furnizuar me dokument të shkruar që ua lë duart e lira. Detyra e tyre ishte që t’i shqyrtojnë faktet, për të cilat është akuzuar Osmani, a kanë qenë apo jo ahdath, d.m.th. akte arbitrare në kundështi me ligjin e Zotit. Nëse halifi ka qenë fajtor, mbytja ka qenë akt i drejtë, por, nëse nuk ka bërë gabime, është mbytur pa të drejtë dhe Muaviu ka të drejtë të kërkojë ndëshkim; e me këtë atëherë domosdo vjen që te kjo Aliu ta humb halifatin.
Qysh në Siffin disa kanë protestuar kundër arbitrazhës. Aliu i qetësonte ithtarët e vet plotësisht i bindur se ka të drejtë. Gjatë kthimit në Kufe, ata përvetësuan shumë të tjerë dhe disa mijëra njerëz deklaruan se ndërrojnë mendimin dhe u ndalën në Haruri, te Kufja. Halifi erdhi vetë në mesin e tyre dhe disa i tërhoqi në anën e vet. Kur u dëgjua se ai ka dërguar Ebu Musain në takim me Amrin, grupi i kryengritësve, 3 - 4 mijë, fshehtasi u largua nga Kufeja, kurse grupi dytë, nja njëqind, nga Basra, Vendi i takimit të këtyre heretikëve, që janë quajtur Harixhit, ka qenë en-Nehrevani.
Muaviu erdhi i pari në vendin e takimit (377 / 658). Aliu, me arsyetim të brengosjes për shkak të heretikëve, u kufizua në atë që ta dërgojë Ebu Musain dhe kushëririn Ibn Abbasin. Arbitrat u takuan dy herë dhe arbitrazhi i tyre ishte i disfavorshëm për Aliun, i cili botërisht protestoi njëkohësisht kundër të dy gjyqtarëve, duke proklamuar se vendimi i tyre është kundër Kur’anit dhe Sunnetit dhe se ai, për këtë shkak, nuk konsiderohet i obligueshëm që t’i   nënshtrohet. Për këtë ai përsëri i tuboi trupat, por u nisë së pari në en-Nehrevan, i bindur se është e domosdoshme ta zhdukë këtë bërthamë të kryengritjes. Së pari provoi të përvetësojë përsëri duke paralajmëruar përtëritjen e luftës kundër Muaviut, por së koti. Ata kërkuan që ai së pari të pranojë se ka bërë akt herezie, që ai zemrueshëm refuzoi, e pastaj i sulmoi (38 / 658). Më tepër kjo ishte kasaphane se betejë dhe duket se Aliu i pari për këtë është penduar. Kjo veper, të cilën bashkëkohësit e kanë gjykuar, sepse në mesin e kyengritësve kishte besimtarë të sinqertë, mirë të njohur sipas devotshmërisë së vet, kishte për Aliun pasoja mjaft të pakëndshme: renegatja rritej dhe ai u detyrua të kthehet në Kufe, dhe të heq dorë nga ekspedita ndaj Muaviut.
E tillë, me fjalë tjera, ka qenë situata, kur u takuan arbitrat në Adruh, ku është diskutuar edhe për halifin. Amri ishte për Muaviun, kurse Ebu Musa për ndonjë person tjetër, më meritor për Islamin. Ata, atëherë, u pajtuan që të shpallin se Aliu dhe Muaviu janë të shkarkuar dhe se zgjedhja të përcillet në një këshill. Por në mbledhjen plenare, Amri e shpalli Aliun të shkarkuar, kurse e vërtetoi Muaviun për halif, që është në kundërshti me marrëveshjen. Megjithatë, është interesante se askush në mbledhjen plenare nuk ishte për Aliun. Sido qoftë, rezultati i mbledhjes ishte kurrfarë, sepse pjesëmarrësit u shkapërderdhën, duke mos marrë vendim për halifatin.
Aliu është konsideruar halif nga ithtarët e vet, përndryshe gjithnjë e më të paktë, kurse Muaviu nga të vetët.
Aliu, pjesërisht i lënë nga ushtria e vet, u tërhoq në Kufe, deri sa Muaviu vargonte ekspeditë pas ekspedite në mënyrë që ta shfrytëzojë rastin e vet të volitshëm. Më në fund, në Kufe Aliu ra nga dora e një harixhiu, që e patë hartuar planin, së bashku me dy bashkëmendimtarë tjerë, që ditën e njëjtë ta mbysë Aliun, Muaviun dhe Amr ibn Asin dhe me këtë t’i hakmerren mbytjes së farefisit në           en-Nehrevan. Ky me bashkëpjesëtarët e vet ka pritur Aliun në një kalim të ngushtë, dhe me shpatën e helmuar e preu (24 janar 66l; si datë jepet edhe 2l janari, që është më bindës, sepse është më afër 22, që bjen të premten). Aliu vdiq tri ditë më vonë, dhe u varros në Kufe, si më së shpeshti flasin gojëdhënat, jo larg nga hendeku që e mbronte qytetin nga vërshimet e Eufratit, kurse në vendin ku më vonë do të krijohet qyteti Nexhef, Meshhed Aliu i tanishëm. Qe i vjetër 58 vjeçar, si cek djali i tij el-Hasani, apo 63 vjeçar, si pohon djali i tij tjetër Muhammedi. Kur vdiq ka lënë gjithsej 600 dirhemë.
Aliu ka gëzuar autoritet se është i udhëzuar në dijen e Kur’anit, i cili ka qenë një nga “lexuesit” më të mirë. Konsiderohet se Aliu ka transmetuar 586 hadithe, nga të cilat 20 unanimisht i kanë pranuar edhe Buhariu dhe Muslimi. Buhariu vetë i ka pranuar edhe nëntë, kurse Muslimi vetëm edhe pesëmbëdhjetë. Ato hadithe i kanë përcjellë bijtë e Aliut el-Hasani, el-Husejni dhe Muhammed ibn el-Hanefiu, dhe përveç këtyre edhe Ibn Mes’udi, Ibn Omeri, Ibn Abbasi, Ebu Musa el-Esh’ariu, Abdullah ibn Xhaferi, Abdullah ibn ez-Zubejri etj. Në Medinë është respektuar mendimi i tij, dhe i janë drejtuar për këshillë kur kanë pasur ndonjë problem më të rëndë. I përshkruhen shumë fjalime politike, ekspoze fetare, letra e thënie, që mund të lexohen në përmbledhjen nga shekulli 5 / 11, Nehxh’ul-belaga (e përkthyer në kroatishte nga N. Smailagiq, me titull “Staza rječitosti, dhe në gjuhën shqipe në mënyrë skandaloze. Përkthyesi).
Është thelbësore të vërehet se personalitetin dhe politikën e Aliut e ka përcatuar religjioziteti i tij i madh. Shumë njoftime flasin për jetën e tij asketike, rreptësinë në respektimin e ritualeve dhe distancën nga të mirat botërore. Ka ndërmarrë luftëra kundër muslimanëve “që janë në rrugë të shtrembër” sipas detyrës, që ta mbështesë fenë dhe të mundësojë që fitoren ta fitojë rruga e vërtetë; pas fitores në “Betejen rreth deves” ka tentuar t’i zvogëlojë “veprimet negative ndaj të humburve, duke ndaluar që gratë dhe fëmijët e tyre të hedhen në robëri, ka shprehur keqardhje pas betejes së ndodhur dhe është lutur për armiqtë e vet.
Nënshtrimi Ligjit të Zotit është baza e mirësjelljes së tij, por në idetë e veta ka futur rigorozitetin e tepruar. I ngujuar në qëndrimin personal, nuk ka mundur t’i përshtatet nevojave të situatës që ka qenë tjetërfare në kohën e Pejgamberit; i ka munguar prirja për adaptim politik, atribute këto që me bollëk i ka poseduar Muaviu.
Shi’itët Aliun e quajnë Weli’ull-llah (Mik i dashur i Zotit), ai që është i lidhur me Zotin me lidhje mistike “të afërsisë, miqësisë” (Wilaje). Domedhënia e fjalës wilaja së shpejti do të bëhet koncept më i afërt “i shenjtërisë”. Aliu në kuptim të mirëfilltë është i shenjtë Shi’it, dhe se thelbësisht dallon prej Muhammedit i cili është resul, (“i Dërguar i Zotit”). Tërë shi’izmi, me sektet e veta të panumërta, është i bazuar në këtë koncept. Shi’itët unanimisht në Aliun shohin figurën e trefishtë të imamit, luftëtarit dhe shenjtarit. Sipas tyre, Aliu është vendosur në shenjë imami qysh kur mbahej fjalimi afër liqenit Kum, kur Muhammedi a. s. (në kthim prej pelegrinazhit) i tha popullit: “Së shpejti do të ftoheni mbrapa në qiell; juve ju lë dy gjëra të rëndësishme prej të cilave e para është më e rëndësishmja: Kur ani dhe familja ime”. Qysh pas kthimit nga ekspeditimi në el-Hudejbij (29 prill 628), Muhammedi patë thënë: “Ai, zotëri i të cilit jam unë, e ka edhe Aliun për zotëri”. Një ditë Pejgamberi a. s. e tuboi Aliun, Fatimen, el-Hasanin dhe el-Huseinin, i mbuloi me pelerinë (kisa) me të cilën vetë dinte të mbulohet kur shkonte në gjumë, dhe e theksoi lutjen që çoi deri në shpalljen e sures kur’anore XXXIII; së këndejmi rrjedh shprehja ashab’ul-kisa, që e përcakton familjen e Pejgamberit. Çifuti jemenas Abdullah ibn Seba patë qenë, sipas gojëdhënës, i pari që Aliut i përshkroi shkëlqim hyjnor: “Ti je Zot”, thuhet se i ka thënë duke pasur ndoshta në mend se ali është një nga cilësitë e Zotit. Shi’itët kurrë nuk kanë mund të kuptojnë si kjo që halifati, ndonëse medoemos e inkuadron statusin e imamit (e drejta e udhëheqjes në salat), të jetë funksion zgjedhor; me këtë shpjegohet fakti se ithtarët e tyre janë rekrutuar më së shumti ndër Persianët, mbështetësit e bindur të të drejtës hyjnore. Këta janë titujt dhe emërtimet e Aliut që shi’itët më së shumti i përdorin: Murteda (Ai qi i pëlqen Zotit), Hajdar (Lua), Hajdar-i karrar (Lua i pafrenuar),   Esed ’ull-llah el-galib (Luani i Zotit, Ngadhnjimtari), Shir-i Yazdan (Luani i Zotit), Shah-i   wilajat (Mbreti i shenjtërisë) ose Shahi-i ewlija (Mbreti i të shenjtërve), por ka edhe shumë të tjerë.
ALIU
Në vend të pasthënies

Të shkruhet për Halifët besimdrejt (hulefai rrashidinët): për Ebu Bekrin r. a., Omerin r. a., Osmanin r. a. dhe Aliun r. a., është sa përgjegjësi religjioze, aq edhe shoqërore-historike. Para vetes kemi viganë të historisë njerëzore, të cilët Muhammedi a. s. i krahason me yjët.
Teksti që ofrohet, pa dyshim, nuk është as më i ploti, as më i dokumentuari, por është aq – sa konstruktiv dhe jokonvencional dhe ofron ca kualitete e kuantitete që nuk i ndeshim shpesh në shkrimet e kësaj natyre. Me këtë libërth mendojmë t’i plotësojmë ca segmente deri tash, kryesisht, të injoruara nga ulemaja dhe njëherit t‘i demistifikojmë dhe demitologjizojmë disa aspekte nga këta yjë të Islamit dhe të njerëzisë.
Teksti ka edhe mangësitë e veta: nuk posedon aparaturën shkencore, është stërtheksuar aspekti shoqëroro-politik dhe nuk është shkruar   enkas për qëllimin tonë (por si njësi të ndara enciklopedike). Megjithkëtë, teksti lejon që Halifët besimdrejt të shihen me tërë madhështinë e tyre njerëzore.
Shpresojmë se ky libërth do ta nxisë ndonjë ekspert të pendes, që në themel të burimeve dhe të literaturës së mirëfilltë, ta trajtojë këtë temë, apo një pjesë të saj, në mënyrë meritore, si monografi apo të ngjashme. Për këtë ndërmarrje janë pjekur të gjitha kushtet. Allahu na ndihmoftë në jetësimin e kësaj ideje! [5]